Na jarenlange afwezigheid beklom beiaardier Jo Haazen onlangs nog eens de toren van de Sint-Romboutskathedraal voor een sprankelend concert. Niemand kan een beiaard doen zingen als hij! In Sint-Petersburg waar hij nu doceert, heeft hij de uitgestorven beiaardcultuur nieuw leven ingeblazen. Haazen is een spiritueel bewogen mens met een diepe affiniteit voor de Russische ziel, die voor hem ook bij Europa hoort. "Het spirituele en materiële liggen in Rusland dichter bij elkaar"
Een artikel van Jos Vranckx
Jo Haazen (67) beleefde een glorietijd toen hij van 1968 tot 1981 stadsbeiaardier was in Antwerpen. Zijn concerten op maandagavond groeiden uit tot een ware hype. De massale happenings waren voor de stad uiteindelijk niet meer te beheersen. Van 1981 tot 2009 was hij stadsbeiaardier in Mechelen en tot 2010 directeur van de wereldvermaarde Koninklijke Beiaardschool Jef Denyn. Haazen ligt aan de basis van de renaissance van de beiaardkunst in Vlaanderen en droeg de Vlaamse beiaardcultuur uit in de Verenigde Staten en het Verre Oosten. Daarnaast is hij op tal van domeinen actief (geweest): tekenen, archeologie, Indische danskunst, Esperanto en filosofie. Hij is gastdocent aan de Faculteit voor Vergelijkende Godsdienstwetenschappen in Antwerpen.
Na jarenlange afwezigheid beklom Jo Haazen onlangs nog eens de toren van de Sint-Romboutskathedraal voor een sprankelend concert. Niemand kan een beiaard doen zingen als hij! In Sint-Petersburg waar hij nu doceert, heeft hij de uitgestorven beiaardcultuur nieuw leven ingeblazen. Haazen is een spiritueel bevlogen mens met een diepe affiniteit voor de Russische ziel, die voor hem ook bij Europa hoort.Jo Haazen vertelt:
“Toen ik in 2004 met pensioen ging als directeur van de Mechelse Beiaardschool, heb ik de overstap gemaakt naar Sint-Petersburg. In 1986 had ik de stad voor het eerst bezocht als toerist. Aan de voet van de Peter- en Pauluskathedraal zag ik klokken met Nederlandstalige opschriften, zodat ik vermoedde dat er ooit een beiaard moet zijn geweest. En inderdaad, enig opzoekingswerk leerde mij dat tsaar Peter de Grote zes beiaarden had ingevoerd, drie voor Moskou en drie voor Sint-Petersburg. Maar daar was niets meer van overgebleven. Vandaar dat ik het idee opvatte, bij het 300-jarig bestaan van Sint-Petersburg in 2002-2003, de stad een nieuwe beiaard te schenken. Het werd een groots project, gesponsord door 355 peters. De Russen vonden het grandioos, het mooiste geschenk dat de jubilerende stad heeft gekregen.
Gevolg was dat ik in 2005 een verzoek van de staatsuniversiteit kreeg om hoogleraar te worden aan de faculteit voor kunst, afdeling orgel, klavecimbel en beiaard. De universiteit ligt vlak bij de haven, een prachtig kader. Ik heb 35 studenten en beschik over alle nodige accommodatie. Ik woon in het centrum, het zogenaamde Hazeneiland, met schitterende architectuur, kunst en bezoekers uit de hele wereld. Sint-Petersburg heeft een aristocratische uitstraling in tegenstelling tot Moskou dat een stad van business is. De kerken worden bezocht door duizenden mensen, zelfs mannen die je veeleer in de kroeg verwacht zie je daar, naast politici in mooie pakken en officieren in uniform. Het is daar mode om naar de kerk te gaan!Dieper in het land leer je het andere Rusland kennen, dat zoveel van Sint-Petersburg verschilt als Afrika van West-Europa. Door de plotse overgang van communisme naar kapitalisme, nu 20 jaar geleden, is er een ‘wildheid’ losgebroken in het immense land, met als gevolg een ‘struggle for life’ en een enorme kloof tussen arm en rijk. Dat kwam onlangs goed tot uiting in de tv-reeks Back to the USSR van Stefan Blommaert en Jan Balliauw.
Opbouw gemeenschap
De kloof tussen het materiële en het spirituele is hier niet zo groot als in West-Europa. De kerk is erg verbonden met het regime, net als ten tijde van Stalin toen die oorlog moest voeren en de sympathie van de bevolking nodig had. De patriarch van Moskou onderhoudt goede relaties met de Duma, het parlement. Tegelijk zet de kerk zich sterk in om de samenleving moreel recht te houden. Ze besteedt veel aandacht aan drugspreventie en de strijd tegen alcoholisme en aan ‘religare’ - het verbinden van mensen met elkaar en hun Schepper.
Melancholie
Ik merk dat veel Russen gedegouteerd zijn van het begrip ‘democratie’ en heimwee krijgen naar de tijd van de Sovjet-Unie. Het nieuwe systeem heeft een morele en materiële kloof geslagen. Vanuit hun geschiedenis en overlevingsstrijd hebben de Slavische volkeren veel meer gemeenschapszin dan wij. Maar ze verlangen ook naar een vaderfiguur op wie ze kunnen steunen, een sterk hoofd. Hun tragische geschiedenis verklaart een zekere melancholie, ook in hun taal en muziek. Zelfs al zingen ze blije liederen, zoals Kalinka, het is altijd in mineur. Dat is niet per se droevig maar getuigt van een andere instelling en levensvisie: gevoeliger, meer bezield, niet zo oppervlakkig. Oost-Europeanen koesteren vooral de menselijke stem, veeleer dan muziekinstrumenten zoals het orgel. Zelfs de kleinste kerkjes hebben een meerstemmig zangkoor, wat de liturgische betrokkenheid van de gemeenschaperg bevordert, net zoals de vele klokkenluiders die er actief zijn. Ook klokken hebben voor de Russen een grote en legendarische betekenis.
Mysticus
Terwijl bij ons, als erfgenamen van het West-Romeinse keizerrijk, de rationaliteit en het individualisme de overhand kregen, leeft in Rusland de sfeer van het Byzantijnse keizerrijk voort, een meer mystieke en collectieve samenleving. De uitspraak "de West-Europeaan bemint met zijn verstand en de Rus denkt met zijn hart" is een gemeenplaats, maar er zit wel een grond van waarheid in. In feite vullen wij elkaar aan. Wij in West-Europa zijn zo verhard geraakt onder invloed van een overmatige aandacht voor het uiterlijke, ook in de wetenschap, dat we verleerd hebben naar binnen te kijken. We laten ons meeslepen door een soort materialisme dat ons gevoel, ons gemoed en onze gedachten afstompt, wat lijden, angst en onnodig veel conflicten met zich meebrengt. Alertheid, aandacht en empathie zijn vandaag meer dan ooit geboden. Ook voor de Russen die geneigd zijn sommige van onze eigenschappen over te nemen.
Cultuur niet verwaarlozen
De Europese Unie is overwegend economisch gericht, cultuur en ethische waarden zitten in het defensief. Typisch voorbeeld is dat de Europeade, een Vlaams initiatief dat jaarlijks duizenden zangers, muzikanten en volksdansers samenbrengt en volgend jaar voor de 50ste keer plaatsvindt in Italië, geen steun krijgt van de Europese Commissie. Wellicht omdat die grote culturele waarden van eenheid en verscheidenheid niet overeenkomen met haar materialistische en kapitalistische ideeën en belangen. De eigenheid van de Europese volkeren, waartoe ook Rusland behoort, is een rijkdom die we moeten koesteren, in plaats van alles door dezelfde globaliserende molen te draaien!”
In 1999 nam de UNESCO het besluit om de belforten te erkennen als Werelderfgoed. Deze monumenten vormen een ongeëvenaard geheel van 56 torens, gespreid over België en Noord-Frankrijk. 1)
Belforten zijn de architectonische manifestatie van een opkomende burgerlijke onafhankelijkheid van feodale en religieuze invloeden in het historisch Vlaanderen en naburige gebieden, wat leidde tot een mate van lokale democratie die van groot belang is geweest in de geschiedenis van de mensheid.
Al deze belforten zijn bezield met toreninstrumenten, ook klokkenspellen, carillons of beiaarden genoemd. De beiaard is een typisch en oorspronkelijk instrument uit de Lage Landen dat vele steden en gemeenten siert. Het is de muzikale bekroning van onze belfortendie de symbolen zijn van de eerste stedelijke vrijheden waaruit de West-Europese democratie is gegroeid.
Door zijn opmerkelijke aanwezigheid in de belforten en door zijn artistieke bijdrage tot de ontwikkeling van het maatschappelijk leven is de beiaard dan ook verbonden met het lot van vele torens en met het besluit van de UNESCO.
Dit feit kan gezien worden als een onrechtstreekse erkenning van de beiaarden, een erkenning die tot op heden geen enkel instrument in de wereld te beurt viel.
J.H. Mechelen,2009. _______________________________________________________ 1) In 1999 nam de UNESCO 26 Vlaamse en 6 Waalse torens op in de lijst Belforten in Vlaanderen en Wallonië. In 2005 werden het Waalse belfort van Gembloers en 23 belforten in het noorden van Frankrijk toegevoegd aan de lijst en werd deze hernoemd tot Belforten in België en Frankrijk. Een opmerkelijke afwezige op de lijst is het Belfort van het stadhuis van Brussel, maar het maakte al deel uit van het werelderfgoed Grote Markt. In januari 2010 gingen er stemmen op om ook het enige Belfort van Nederland, dat in Sluis, toe te voegen.
4. Een gouden beiaardier De majestatische finesse van de gotiek
door Ludwig van Mechelen
Op maandagavond 5 september 2010 kon het publiek nog een keer luisteren naar Jo Haazen. Er was, ondanks de koude septemberavond, behoorlijk wat volk afgezakt onder de Sint-Romboutstoren in Mechelen om te gaan luisteren naar de man die 29 jaar lang stadsbeiaardier was in de stad. Zijn opvolger en ooit eerst afgestuurde en volledig door hem gevormde student, nu stadsbeiaardier Eddy Mariën, vroeg zijn voorganger en docent voor een gastconcert. “Graag Russische muziek Jo, daar ben je zo sterk in.” Beide musici kennen elkaar door en door, weten als weinig anderen wat je met een goede beiaard vermag en beseffen wat het is te spelen op dergelijk instrument voor meer dan alleen het bewuste luisterpubliek. De kilte van de avond vergat je al van bij de eerste tonen.
Jo Haazen genoot duidelijk van het feit nog eens op de beiaard, zo lang ‘zijn’ instrument, te mogen zingen. Ja, Jo Haazen is de beiaardier die als eerste de beiaard echt deed zingen. Hij vormde het instrument om tot de menselijke stem die zingend alle gevoelens uit. Die kunde gaf hij door aan zijn studenten en zij geven ze op hun beurt door aan de hunne. Nooit eerder waren er zoveel echt goede muzikaal gevormde beiaardiers als vandaag de dag. Een verdienste die hoe dan ook op rekening van Jo Haazen mag geschreven worden.
Een Russisch programma dus. Een uur vanop die schitterende mastodont gotische pracht die Mechelen domineert op verfijnde wijze. Een geniaal kunstwerk met daarin een hele mooie beiaard met aan het klavier iemand die helemaal past als figurant op een schilderij van de gebroeders Van Eyck als musicerende engel (en jawel, ook bengel). De melancholische soms zware logge muziek van ‘de Russen’ krijgt in een vertolking van Jo een vergulsel van Vlaamse makelij dat past bij elke Vlaamse Primitief of polyfonist. Hij maakt van eender welke muziek op die vol romantische beiaard een verlengstuk van de Brabantse vlamgotiek. Je moet gewoon luisteren, oren gespitst want Jo improviseert niet alleen, hij musiceert vooral in een uitgesponnen zo breed mogelijk pallet. Je moet er bij zijn om zijn pianissimo’s te horen. Fenomenaal klinken de klokken in hun grootse bronsklank en in het lichtste denkbare tingeltje dat als extra minikersje de taart helemaal afwerkt. Zo’n persoonlijkheid die al die jaren een stempel drukte op de beiaardwereld, vergeet je niet. Het publiek was dankbaar en stond met velen de man onderaan de toren op te wachten na het concert. Een applaus barstte los en je zag dat het Jo Haazen deugd deed. De man hield na het concert een spontane toespraak – een andere gave die hij als weinigen beheerst is het voeren van het woord – en kreeg een geschenk om dank uit te drukken, geen afscheid. Opnieuw was er veel applaus en er werd langer dan ooit nagepraat. Iedereen wilde de man die zo lang in de schijnwerper stond nog in zijn nabijheid. Begrijpelijk.
Jo Haazen heeft onwaarschijnlijke dingen verwezenlijkt. Hij zorgde voor een enorme opwaardering van het niveau en de muzikaliteit van het beiaardspel. Onder zijn beleid groeide het schooltje uit tot een volwaardig internationaal instituut dat boven alle andere beiaardinstituten uitsteekt. Hij zette de beiaard op de kaart in Japan en zorgde voor een ware beiaardrage in Rusland waar hij het staatsburgerschap kreeg en de grootste onderscheiding denkbaar voor een buitenlander, de onderscheiding van de Vriendschap. Ja, in Rusland worden kunstenaars heel wat hoger geëerd dan politici als ware ambassadeurs van hun volk en cultuur. Ooit was dat ook bij ons. Denk maar aan Rubens om er één te noemen.
Gezien de vandaag nog niet echt helder in te schatten realisaties van Jo Haazen die in dit bijzondere concert allemaal geaccentueerd werden, menen we dat het goed is dit op onze wijze te lauweren. Juist, een Gouden Label van Klassiek Centraal voor Jo Haazen zijn hele carrière.